Phòng nghiên cứu P4 Vũ Hán thuộc Viện virus học Vũ Hán hiện đang là tâm điểm chú ý của dư luận quốc tế khi có nhiều nghi vấn cho rằng virus SARS-CoV-2 rò rỉ từ phòng thí nghiệm này. Hãy cùng nhìn lại quá trình ra đời của phòng nghiên cứu P4 bí ẩn này.
Thông tin trên website của Viện Virus học Vũ Hán cho biết viện này là nơi đặt Trung tâm nuôi cấy virus Trung Quốc – ngân hàng virus lớn nhất Châu Á, nơi bảo tồn hơn 1.500 chủng virus nguy hiểm, chuyên nghiên cứu về các “mầm bệnh nguy hiểm nhất“, đặc biệt là các loại virus sống trên vật chủ là loài dơi.
Trung Quốc đã quyết định xây dựng Viện Virus học Vũ Hán sau khi đất nước này bị tấn công bởi dịch SARS vào năm 2002.
Khu phức hợp của Viện Virus học Vũ Hán chứa phòng thí nghiệm bảo mật tối đa đầu tiên của Châu Á được trang bị để xử lý mầm bệnh Loại 4 (P4) – loại virus nguy hiểm có nguy cơ lây truyền từ người sang người cao, chẳng hạn như Ebola. Nói cách khác phòng thí nghiệm có mức an toàn sinh học ở cấp độ 4 (BSL-4). BSL-4, viết tắt của Biosafety Level 4, là cấp độ an toàn sinh học cao nhất, với một tập hợp các biện pháp phòng ngừa diệt khuẩn cần thiết để cô lập các tác nhân sinh học nguy hiểm trong một phòng thí nghiệm kèm theo.
Ở mức độ an toàn sinh học cao nhất, các biện pháp phòng ngừa có thể bao hệ thống luồng không khí, nhiều phòng chứa, thùng kín, bộ quần áo áp lực dương, thiết lập các giao thức cho tất cả các quy trình, đào tạo nhân sự rộng rãi và mức độ bảo mật cao để kiểm soát truy cập vào cơ sở.
Phòng thí nghiệm trị giá 300 triệu nhân dân tệ (42 triệu USD) đã được hoàn thành vào năm 2015, mở cửa vào năm 2018. Sáng lập phòng thí nghiệm này là một hãng công nghiệp sinh học của Pháp, ông Alain Merieux làm cố vấn xây dựng.
Phòng thí nghiệm P4 rộng 3.000 mét vuông, nằm trong một tòa nhà hình vuông, gần ao dưới chân ngọn đồi rừng ở vùng ngoại ô hẻo lánh của Vũ Hán.
Trong một chuyến thăm gần đây, phóng viên AFP thấy một poster bên ngoài khu phức hợp có nội dung: “Phòng ngừa và kiểm soát mạnh mẽ, đừng hoảng sợ, lắng nghe thông báo chính thức, tin vào khoa học, không lan truyền tin đồn“.
Viện Virus học Vũ Hán cũng có một phòng thí nghiệm P3 đã hoạt động từ năm 2012.
Theo điều tra của nhà báo Philippe Reltien và Bộ phận Điều tra của Đài phát thanh Pháp (Radio France) được đăng trên trang France Culture ngày 17/04/2020 mà RFI lược dịch thì phòng nghiên cứu P4 được xây dựng trong khuôn khổ hợp tác nghiên cứu khoa học với Pháp này đã trải qua một lịch sử thăng trầm.
Vũ Hán là thành phố được cho là có nhiều nét Pháp nhất trong tất cả các thành phố của Trung Quốc. Trong những năm 2000, hợp tác Pháp-Trung ở Vũ Hán được mở rộng sang lĩnh vực y tế. Năm 2003, dịch viêm phổi cấp SARS ập vào Trung Quốc và nước này cần trợ giúp. Chủ tịch Giang Trạch Dân, sắp mãn nhiệm, là bạn của giáo sư Trần Trúc (Chen Zhu). Vị giáo sư Thượng Hải này là một người yêu nước Pháp, từng được đào tạo ở bệnh viện Saint-Louis, trong bộ phận của giáo sư Degos, một người thân của Jacques Chirac. Khi ông Hồ Cẩm Đào lên thay ông Giang Trạch Dân, thủ tướng Pháp Jean-Pierre Raffarin đến gặp bác sĩ Trần Trúc.
Sau chuyến thăm Bắc Kinh vào tháng 10/2004 của Tổng thống Jacques Chirac, hai nước quyết định hợp tác chống các bệnh truyền nhiễm mới xuất hiện. Quan hệ đối tác này còn mang ý nghĩa quan trọng hơn khi mà virus cúm gà H5N1 vừa xuất hiện ở Trung Quốc.
Từ đó, hình thành ý tưởng xây một phòng nghiên cứu kiểu P4 tại Vũ Hán hợp tác với Pháp. Đây là kiểu phòng thí nghiệm có độ an toàn sinh học rất cao để nghiên cứu các loại virus gây bệnh chưa được biết và chưa có vắc-xin phòng ngừa. Có khoảng 30 phòng thí nghiệm như vậy trên thế giới, trong đó một số viện được Tổ chức Y tế Thế giới cấp chứng nhận.
Nhưng dự án đã vấp phải nhiều phản đối. Trước tiên, giới chuyên gia Pháp về chiến tranh sinh học tỏ ra do dự, trong bối cảnh vừa xảy ra vụ khủng bố 11/09 tại Mỹ, nên Ban tổng thư ký Quốc phòng và An ninh Quốc gia (SGDSN) lo rằng P4 có thể trở thành kho vũ khí sinh học.
Tiếp theo là những quan ngại của Pháp khi Bắc Kinh từ chối cung cấp thông tin cho Paris về số phận những phòng thí nghiệm sinh học di động P3 được chính phủ của Thủ tướng Raffarin tài trợ sau dịch SARS.
Ông Antoine Izambard, tác giả cuốn sách Những mối quan hệ nguy hiểm (Les liaisons dangereuses), giải thích : “Pháp đã bớt nhiệt tình vì Trung Quốc thiếu minh bạch. Trung Quốc đưa ra những giải thích mù mờ về việc họ sử dụng những phòng thí nghiệm P3 vào mục đích gì. Một số người trong chính quyền Pháp cho rằng chắc chắn Trung Quốc đã sử dụng chúng như phòng thí nghiệm kiểu P4. Điều này khiến mọi người vô cùng lo lắng”.
Nhưng dần dần, những lo lắng đó được giải tỏa. Vào năm 2004, một thỏa thuận đã được bộ trưởng Y Tế Michel Barnier ký kết và khởi công dự án P4.
Thượng Hải quá đông dân, nên phòng thí nghiệm được đặt ở ngoại vi Vũ Hán. Ủy ban điều phối được thành lập năm 2008, do Alain Mérieux (thuộc Viện P4 Lyon) và giáo sư Trần Trúc điều hành. Năm 2010, chính quyền của tổng thống Nicolas Sarkozy thông báo với Tổ chức Y tế Thế giới là công trình được khởi công.
Khoảng 15 công ty vừa và nhỏ của Pháp, chuyên về lĩnh vực này, tham gia xây dựng phòng thí nghiệm. Antoine Izambard giải thích: “Những phòng thí nghiệm kiểu P4 thực sự thuộc về công nghệ đỉnh cao, có thể so sánh với công nghệ tầu ngầm hạt nhân của Pháp.” Nhưng phần lớn công việc xây dựng là do các doanh nghiệp Trung Quốc đảm nhiệm. Và phía Pháp không hoàn toàn hài lòng về điểm này. Ví dụ, tập đoàn Technip của Pháp đã từ chối xác nhận tòa nhà.
Và ngày 31/01/2015, công trình được hoàn thiện.
Từ đó trở đi, Trung Quốc kiểm soát phòng nghiên cứu P4 Vũ Hán.
Năm 2015, ông Alain Mérieux từ bỏ chức vụ đồng chủ tịch của Ủy ban hỗn hợp giám sát dự án. Lúc đó, trả lời Đài Phát thanh Pháp (Radio France), thường trú ở Bắc Kinh, ông giải thích : “Tôi rời chức đồng chủ tịch P4 vì đó là một công cụ rất Trung Quốc. P4 thuộc về họ, dù công trình được phát triển với sự trợ giúp kỹ thuật của Pháp”.
Ngày 23/02/2017, cựu thủ tướng Bernard Cazeneuve và bộ trưởng Y tế Marisol Tourraine thông báo 50 nhà nghiên cứu Pháp sẽ đến làm việc ở P4 Vũ Hán trong vòng 5 năm. Pháp cam kết giúp đỡ P4 Vũ Hán về chuyên môn kỹ thuật, cũng như tổ chức đào tạo để cải thiện mức độ an toàn sinh học, và tiến hành chương trình nghiên cứu chung. Tuy nhiên, các nhà nghiên cứu Pháp chưa hề tới Vũ Hán.
Dù sao thì phòng nghiên cứu cũng được khai thác vào tháng 01/2018. Sự kiện này trùng với thời điểm chuyến công du Bắc Kinh đầu tiên của tổng thống Emmanuel Macron.
Nhưng trên thực tế, sự hợp tác Pháp-Trung giữa P4 thuộc viện Inserm Lyon Bron và P4 Vũ Hán mà ông Jean Mérieux, từng là đồng chủ tịch Ủy ban hợp tác Pháp-Trung xây P4 Vũ Hán, chưa bao giờ thực sự được khởi động. Ông Alain Mérieux cho Bộ phận Điều tra của Đài phát thanh Pháp biết : “Có thể nói, mà không sợ lộ bí mật Nhà nước, rằng từ năm 2016, chưa hề có một cuộc họp nào với Ủy ban Pháp-Trung về các bệnh truyền nhiễm”. Trái với những lời hứa ban đầu, phía Trung Quốc làm việc mà không cần các nhà nghiên cứu Pháp.
Từ đầu năm nay, một bài viết đăng trên tạp chí Nature ngày 22/02/2017 về phòng nghiên cứu P4 Vũ Hán với nội dung “Bên trong phòng thí nghiệm Trung Quốc nghiên cứu các tác nhân gây bệnh nguy hiểm nhất thế giới” đã được chia sẻ rộng rãi trong cộng đồng mạng.
Phòng thí nghiệm P4 tập trung vào kiểm soát các bệnh mới xuất hiện, lưu trữ virus tinh chế và hoạt động trong mạng lưới phòng thí nghiệm tham chiếu của WHO. Cơ sở này đã vận hành thử nghiệm bằng cách sử dụng một loại virus có nguy cơ thấp.
Dự án đầu tiên của phòng thí nghiệm Vũ Hán là nghiên cứu các mầm bệnh an toàn sinh học cấp độ 3 gây ra bệnh sốt xuất huyết Crimean-Congo, ảnh hưởng đến ngành chăn nuôi trên toàn thế giới và có thể truyền sang người.
Tiếp đó, phòng thí nghiệm này nghiên cứu mầm bệnh gây ra dịch SARS – loại mầm bệnh không cần đến phòng thí BSL-4, trước khi chuyển sang nghiên cứu virus Ebola và virus Lassa Tây Phi, là những loại mầm bệnh cần đến phòng thí nghiệm BSL-4.
Bài viết xác định phòng thí nghiệm Vũ Hán được bảo vệ ở cấp độ bảo mật BSL-4 (cấp độ bảo vệ an toàn sinh học cao nhất Trung Quốc) song một số nhà khoa học ngoài Trung Quốc vẫn lo ngại các tác nhân gây bệnh từ phòng thí nghiệm sẽ rò rỉ ra bên ngoài.
Bài báo đăng trên Nature năm 2017 cũng cho biết ngoài phòng thí nghiệm Vũ Hán, Trung Quốc còn mở rộng mạng lưới phòng thí nghiệm BSL-4 ở các địa phương khác như Bắc Kinh, Côn Minh, Cáp Nhĩ Tân, trong đó hai phòng thí nghiệm ở Bắc Kinh, Côn Minh sẽ tập trung vào việc sử dụng mô hình khỉ để nghiên cứu về bệnh.
Nhưng một số nhà khoa học Mỹ không bị thuyết phục về sự cần thiết của nhiều phòng thí nghiệm BSL-4 ở Trung Quốc đại lục. Nhà sinh học phân tử Hoa Kỳ Richard H. Ebright nghi ngờ rằng động thái này là một phản ứng của Trung Quốc đối với các mạng lưới phòng nghiên cứu sinh học ở Hoa Kỳ và châu Âu. Ông nói thêm các chính phủ sẽ cho rằng công suất vượt mức như vậy là dành cho sự phát triển tiềm năng của vũ khí sinh học.
Báo The Washington Times hôm 24/1 dẫn lời chuyên gia Dany Shoham, cựu quan chức tình báo quân đội Israel đang nghiên cứu chiến tranh sinh học Trung Quốc, cho hay Viện Virus học Vũ Hán có liên quan có liên quan đến chương trình vũ khí sinh học bí mật của Bắc Kinh.
Từ khi đại dịch xuất hiện, P4 Vũ Hán cũng không hề ngồi im.
Theo hai nguồn tin đáng tin cậy, dù không được chính quyền Trung Quốc xác nhận, vào cuối tháng 12/2019, giáo sư Thạch Chính Lệ (Shi Zhengli) đã xác định được loại virus corona mới từ mẫu phẩm lấy từ 5 người bệnh ở các bệnh viện thành phố Vũ Hán. Ngày 03/01/2020, việc xác định trình tự hoàn chỉnh của bộ gen được bắt đầu trong một phòng thí nghiệm khác, P3 của Bệnh viện y tế công Trung ương ở Thượng Hải và bệnh viện này sau đó đã chia sẻ với nhiều nước khác trên thế giới.
Cùng lúc, P4 Vũ Hán nghiên cứu trên một con khỉ thí nghiệm nhiễm virus nhằm thu huyết thanh. Về điểm này, ông Gilles Salvat, tổng giám đốc nghiên cứu của Cơ quan an toàn dịch tễ về thực phẩm, môi trường và lao động (ANSES) của Pháp, nhận định : “Người Trung Quốc là những ứng viên ưu tú để sản xuất vac-xin. Họ có sinh viên trên khắp thế giới. Họ có 40 nhà nghiên cứu về một chủ đề khi mà chúng ta chỉ có hai. Họ có hỏa lực đáng sợ về mặt sáng tạo và sinh học”.
Về mặt chính thức, P4 Vũ Hán đóng cửa ngày 23/01, khi lệnh phong tỏa được áp dụng ở thủ phủ của tỉnh Hồ Bắc. Nhưng rất nhiều nguồn tin Pháp và Trung Quốc, được Bộ phận điều tra của Đài Phát thanh Pháp liên lạc, cho biết vào giữa tháng Ba, một cuộc thử nghiệm vac-xin đã được tiến hành kết hợp với một công ty công nghệ sinh học Trung Quốc. Trước tiên, một loại virus đã được tiêm vào nhiều con khỉ, trước khi được bất hoạt và tiêm vào những người tình nguyện của Viện mà phòng thí nghiệm trực thuộc.
Tiến sĩ Zhao Yan, đồng điều hành Bệnh viện Chung Nam (Zhongnan) ở Vũ Hán, xác nhận với ban điều tra của Đài phát thanh Pháp : “Những người đầu tiên được tiêm là những người tình nguyện và mọi chuyện diễn ra suôn sẻ. Có một số bác sĩ tham gia. Tôi biết là một đợt thử thứ hai đang được tiến hành trên khá nhiều người”. Tuy nhiên, theo Frédéric Tangy, thuộc Viện Pasteur, đối với loại vac-xin virus bất hoạt này, “có nguy cơ làm trầm trọng bệnh thêm. Đó là một thảm họa. Đó là điều tồi tệ nhất”.
Như vậy, P4 Vũ Hán tham gia cuộc đua tìm vắc-xin chống Covid-19, giống như nhiều nước khác bất chấp những cáo buộc virus rò rỉ từ nơi này.
Một báo cáo đã chỉ ra rằng, phòng thí nghiệm Vũ Hán còn nhận được khoản tiền trợ cấp 3,7 triệu USD của Chính phủ Mỹ vào năm 2015 trong nhiệm kỳ của Tổng thống Obama.
Tổng thống Mỹ Donald Trump mới đây cho biết, Mỹ vẫn đang điều tra về nguồn gốc của virus đồng thời đề nghị Trung Quốc cho các chuyên gia của Mỹ đến Viện Virus học Vũ Hán, tuy nhiên các lời đề nghị của Mỹ đều bị phía Trung Quốc từ chối.
Dù có phòng nghiên cứu P4 Vũ Hán có phải là nơi để rò rỉ virus gây ra đại dịch hiện nay hay không nhưng rõ ràng nơi đây có nhiều khuất tất, ẩn chứa những mưu đồ đen tối của nhà cầm quyền Bắc Kinh.
Hoàng Trung từ Hà nội – Thoibao.de (Tổng hợp)
